Ringgit Purwa

WAYANG

Wayang punika salah satunggaling kabudayan ingkang dumadi saking wewayangan ingkang sinungging, wayang wiwit wonten ing samadyaning jagad tiyang Jawi udakawis abad kaping-11 rikala jaman Prabu Airlangga kados ingkang sinerat salebeting kakawin Arjuna Wiwaha, pada 59 ingkang suraosipun salebeting basa Kawi (Jawi Kina) mekaten ;

"Hanonton ringgit manangis asekel muda hidepan huwus wruh wruh towin jan walulang inukir molah angucap hatur  ning  wang  tresnèng wisaya malaha tan  wihikana ri  tatwan jan  maya sahananing bhawa siluman".

Tegesipun ;

"Mirsani ringgit ngantos nangis, bombong sarta kingkin manahipun, sanajan sampun wikan bilih kang

dinulu namung lulang sinunggingan manungsa lan kados saged tata jalma, ingkang mirsani wayang (ringgit) kados déné tiyang ingkang kataman hardaning kanepson satemah kesupèn, lan boten nginten bilih sedaya kalawau namung wewayangan ingkang maya."

Mula bukanipun wonten wayang ngantos dinten punika taksih kirang terwaca awit kathahipun sarjana-sarjana  mancanagri  ingkang  ngawontenaken  panalitèn  bab  asal-usulipun  wayang  satemah kathah pemanggih antawisipun kadosta ing ngandhap punika ;

1.   Golonganipun sarjana ingkang ngendikaaken bilih wayang punika asalipun saking hindustan, pranyatan                   punika    dipunjalari     kaliyan    wontenipun    tetembungan    Sansekerta     Cyanatk (Chayanataka) ingkang tegesipun wewayangan ingkang kinanthi dolanan. Pramila saking punika lajeng sarjana manca kadosta; Krom, Pischel, Poensen lan Ras, ngendikaaken bilih wayang punika asal-usulipun saking tanah India.

2.   Golonganipun sarjana ingkang ngendikaaken bilih wayang punika asalipun saking Tiongkok, pranyatan punika dipunjalari kaliyan wontenipun tetembungan Ying-hé ingkang mengku teges wewayangan mawi dolanan, ugi wonten tetembungan malih bilih wayang punika saking tetembungan basa Cina wayaah, basa Mandarin woying lan basa Kanton woyong. Pramila saking punika Gosling lan Kwee Kek Beng nggadhahi pemanggih bilih wayang asalipun saking Tiongkok.

3.   Golonganipun sarjana manca ingkang  ngendikaaken bilih  wayang  punika  asli  saking  tanah Jawa, pranyatan punika dipunjalari maneka warna sebab antawisipun sejarah kasusastran Jawi ingkang sampun sepuh yuswanipun, ugi wontenipun tatacara tiyang Jawi kina ingkang pitados kaliyan roh arwahipun para luhur lajeng dipunsembah kanthi ndamel wewayanganipun. Wondéné sarjana manca ingkang nggadhahi pemanggih mekaten kadosta Brandes, Hazeu, Rentse, Kats lan Kruyt.

Saking pemanggih tigang perkawis ing nginggil mracihnani bilih wayang punika boten namung dipunmangertosi lan sinaoni déning tiyang Jawi kèmawon malah kepara para sarjana manca kathah ingkang kepéncut nyinaoni bab punika. Wayang punika wiwit saking dipunwontenaken ngantos dumugi dinten punika sampun kathah ingkang dipunowahi. Wondéné cak-cakanipun wayang kados ing ngandhap

punika;

1.   Jaman Mataram kina, Kediri, wandanipun wayang taksih arupi gambar ingkang sinungging ing  lulang,  wondéné  cariyosipun  mendhet  cariyos  saking  lampahan-lampahan                         para pepundhèn lan leluhur tiyang Jawi.

2.   Jaman Majapahit, wandanipun wayang taksih sami kaliyan jaman Mataram punapadéné Kediri  namung  sampun  langkung  pepak  gegambaranipun,  cariyosipun  kathah  mendhet saking lampahan Panji.

3.   Jaman Demak, wandanipun wayang sampun dipunukir kadosdéné wayang-wayang jaman sakpunika. Ingkang dipunwiwiti déning para wali.

4.   Jaman  Mataram  Islam,  Kartasura,  Surakarta  lan  Ngayogyakarta,  wandanipun  wayang sampun pepak kados ingkang saged dipunpirsani ngantos dumugi sakpunika.

Saklajengipun jinising wayang lan lampahan ingkang ginelar wonten pagelaran wayang ;

1.   Wayang beber, wujudipun lulang ingkang sinungging, mendhet lampahan cariyos Panji.

2.   Wayang  purwa,  wujudipun  lulang  ingkang  sinungging  lan  inukiran,  mendhet  lampahan cariyos Mahãbhãrata lan Rãmãyana.

3.   Wayang  madya,  wujudipun  lulang  ingkang  sinungging  lan  inukiran,  mendhet  lampahan cariyos Jaman Jayabaya, Gendrayana, Yudhayana.

4.   Wayang golèk, wujudipun saking kajeng ingkang inukiran, mendhet lampahan cariyos mènak menawi ing Jawi lan Mahãbhãrata menawi ing tanah Pasundan.

5.   Wayang kancil, wujudipun lulang ingkang sinungging lan inukiran mawi gegambaran sato kéwan. Mendhet lampahan cariyos para kéwan.

Saking jinising wayang ingkang sinebut ing nginggil kalawau namung wayang purwa ingkang kathah  dipungandrungi  déning  tiyang  Jawi,  wayang  punika                 mendhet  lampahan  saking  babon Mahabharat lan Rãmãyana ingkang sampun rinoncé déning para Pujangga Jawi satemah wonten bèntenipun kaliyan babon aslinipun ingkang saking India. Awit wayang punika rumiyin minangka salah satunggaling sarana dakwah para wali, pramila sarining cariyos India ingkang taksih mambet kaliyan Hindu  dipunkirangi  sekedhik  mbaka  sekedhik  ngantos  boten  ketingal  Hindunipun.  Babon  aslinipun ingkang saking India punika winastan kitab Mahãbhãrata lan Rãmãyana, Mahãbhãrata punika salah satunggaling kitab suci tumrap tiyang Hindu India ingkang isinipun nyariosaken gumelaring jagad wangsa Bhãrata ingkang dipunwastani pandava lan kaurava ugi nyariosaken gumelaring perang ageng Bhãrata Yuddha (utawi perangipun darah Bhãrata) wonten ing cariyos punika kawontenanipun perang boten namung dipunjalari rebatan negari namung ugi minangka pralambang tedhakipun avatar Wisnu minangka Khrisna ingkang nedya nggulung kamurkan saha kliliping jagad lumantar Arjuna lan para Pandawa, Mahãbhãrata punika ugi sinebut Asthadaça parva awit wujudipun wonten wolulas bab, saking wolulas bab punika namung wolung parwa ingkang ngantos wekdal punika pinanggih sinungging mawi sastra Jawi kina antawisipun wolung parwa punika;

1.   Ãdiparwa,  nyariosaken  yajna  sarpa  (ngurbanaken sekabèhing  naga  saklumahing  jagad) déning  Raja Janaméjaya putranipun Prabu Parikesit buyutipun Arjuna. lan                         asal usulipun Pandhawa – Kurawa ngantos dumugi dhaupipun Arjuna kaliyan Sembadra.

2.   Wirãtaparwa, nyariosaken lelampahanipun para Pandhawa ing nagri Wirata

3.   Udyogaparwa, nyariosaken lampahan kresna duta.

4.     Bhiçmaparwa, nyariosaken jumenengipun resi Bhisma minangka sénapati perang Kurawa lan Bhagawad Gita sarta perang ageng Bhãrata Yuddha.

5.   Ãśramawãsaparwa, nyariosaken lampahan saksampunipun perang Bhãrata Yuddha ingkang dipunmenangaken para Pandhawa.

6.   Mosalaparwa, nyariosaken lampahan sirnaning bangsa Yadu kawulanipun prabu Kresna.

7.   Prasthanikãparwa, nyariosaken jumenenganipun Parikesit minangka ratu ing nagri Astina.

8.   Swargarohanaparwa,  nyariosaken  sédanipun  para  Pandhawa  lan  kawontenanipun  ing

Jaman kelanggengan

Mekaten  ugi  Rãmãyana,  menawi  salebeting  Mahãbhãrata Wisnu  tedhak  ing  ngalam  donya minangka Khrisna salebeting Rãmãyana Wisnu tedhak ing donya minangka Rãmã ingkang kagungan jejibahan nggulung angkara murkanipun Rahwana ratu ing Aléngka.  Kitab Rãmãyana wonten pitung kandha (bab) antawisipun;

1.   Balakãnda, nyariosaken lelampahanipun prabu Dasarata.

2.  Ayodhyakãnda, nyariosaken lelampahan alitipun Rãmã ngantos sayembara Sintha lan dhaupipun Rãmã kaliyan Sintha.

3.   Aranyakãnda, nyariosaken lelampahan Rãmã, Sintha, lan Laksmana ing madyaning wana, lan cariyos Rahwana nyulik Sintha.

4.   Kiskhindhyakãnda, nyariosaken lelampahanipun Subali lan Sugriwa.

5.   Sundarakãnda, nyariosaken lampahan Rãmã tambak lan cariyos Anoman obong.

6.   Yuddhakãnda, nyariosaken lampahan perang antawisipun Rãmã lan Rahwana (Dasamuka).

7.   Uttarakãnda, nyariosaken lampahan saksampunipun perang lan cariyos Sintha obong.

Punika warnanipun kitab kalih ingkang dados babon lampahan ringgit ing pagelaran wayang purwa Jawi, nanging sinaosa babonipun punika cariyos saking kitab kekalih sampun dipun entha lan ronce miturut raos Jawi ingkang sampun salin rasuk agama rasul inggih punika Islam ingkang dinakwah déning para wali sanga saking kasultanan Demak Bintara.

Wondene urut-urutanipun cariyos punika ngantos dados pakem ing pagelaran wayang purwa;

MAHÃBHÃRATA                                                                             RÃMÃYANA

8 parwa ingkang sinebut ing nginggil

Kakawin Ramayana

Serat Bratayudha

Serat Pustaka Raja Purwa

Serat Rama Jarwa

PAKEM PEDHALANGAN RINGGIT PURWA

Ubarampé salebeting pagelaran wayang purwa punika wigatos sanget awit lumantar punika wayang utawi ringgit saged dipunbabar lan tingali, wondéné ubarampénipun antawisipun;

1.   Layar/Geber

Kelir kadamel saking bahan tekstil warni pethak pinalipit  warni abrit utawi cemeng. panjangipun 12 mèter.

wiyaripun 1.5 – 2 mèter.

2.   Bléncong

suluh (cara kinanipun) deles kapuk    lenga klentik. Nanging sakpunika blèncong dipungantos mawi lampu bolam ( 200 W ).

3.   Wayang / ringgit wacucal

Piranti  baken  ingkang  kadamel  saking  lulang  titatah  lan  sinungging  utawi  ginambar  manut lakonipun.

4.   Cempurit piranti ingkang kangge nggapit wayang  kadamel saking sungu kebo.

5.   Simpingan kiwa lan tengen

Wayang ingkang tinancepaken  ing gedebog jèjèr - jèjèr minangka paès. Ingkang siring tengen Brataséna (wayang ageng ) ngantos dumugi   satriyan ( wayang ingkang alit ). Ingkang siring kiwa Buta Raton ngantos dumugi wayang alitan.

6.   Kothak wadhah wayang

Kothak kadamel saking kajeng ; Panjang          : 190 cm / 170 cm Wiyar       : 85 cm / 85 cm Kandel  : 12- 15 cm /12 cm

7.   Cempala asta ( saka kayu )

kajeng binubut endah panjang udakawis 1,25 jengkal ( kilan ), ginanipun kanggé ndhodhog kothak paring sasmitha tumrapipun para niyaga.

8.   Cempala suku

Wesi gligèn binubut éndah panjang 1/2 kilan ( jengkal ) jinepit ing jempol suku kanggé nuthuk keprak.

9.   Keprak ( saking wesi )

10. Niyaga lan Pesindhèn

Tukang   nabuh   gamelan   cacahipun   wonten   12   –   15   tiyang   utawi   langkung   ndhèrèk kabetahanipun.

Pesindhèn / waranggana ingkang nglaras tetembangan.

11. Gamelan

Gamelan ugi dipunwastani gangsa, punika piranti ingkang kanggé ngiring lampahanipun ringgit. Wondéné gamelan punika wonten kalih warnanipun;

a.   Gamelan Sléndro b.   Gamelan Pélog

1.   Ricikan Gamelan baku ( kedah wonten )

⇒  Kendhang :

⇒  Gambang

⇒  Slenthem

⇒  Demung lan saron sarta peking

⇒  Bonang barung

⇒  Kenong

⇒  Kempul lan gong

2.   Ricikan tambahan

⇒  Suling

⇒  Rebab

Wayang purwa Jawi, ingkang mendhet lampahan cariyos saking babon kitab Mãhabhãrata lan Rãmãyana Sansekerta India, nanging wiwit bedhahipun kraton Majapait lan adeging kraton Demak, cariyos Mãhabhãrata lan Rãmãyana punika sampun dipunéntha malih déning para Wali lan pujangga Jawi satemah dados cariyos Mãhabhãrata lan Rãmãyana versi Jawa ingkang sampun bènten kaliyan versi aslinipun ingkang saking India, awit wayang kanthi cariyos Mãhabhãrata lan Rãmãyana punika kadamel dakwah Islam déning para Wali ing Tanah Jawa. Ing ngandap punika sarasilahipun Pandawa lan Kurawa manut versi India lan versi Jawa ;

SARASILAH KAURAVA lan PANDAVA (INDIA)

Puru

Dushamanta

YADAVA                                                        BHARATA

Hasti

Kuru

Gangga                 +                         Santanu              +       Satyavati       +          Parashara

Bhishma                   Chitrangada                                   Vyasa

Ambika          +         Vichitravirya          +     Ambalika

(Vyasa)

Vasudéva              Kunti………………………………………….Kunti       +          Pandu         +        Madri

Gandhari      +      Dhritarashtra

Balarama           Krishna      Subhadra

Kaurava            Yudhisthira  Bhima  Arjuna  Nakula  Sahadéva

(Duryodhana & 99 rayinipun)

Abhimanyu

Pariksit

Bangsa Yadava musnah                                                                         Janamejaya

SARASILAH KURAWA LAN PANDAWA (JAWA)

Bathara Guru

Brama                                               Wisnu

Bremani……………..+………………Déwi Srihunon

Basurata (Wirata)

Parikenan                                                                              Basupati

Manumayasa

Sekutrem                                                                              Basukesthi

Sakri                                                                                 Basukiswara

Parasara……………….…+………………………Durgandini                               Durgandana

Ambika….+…… Abiyasa (Kresna Dwipayana)…..+…..Ambalika

Drestrarastra…+…Gandari                Kunti...+... Pandu…………………..+…………….Madrim

Kurawa                                        Pandawa

(Duryodhana lan 99 rayinipun)

Yudistira    Werkudara    Arjuna         Nakula      Sadéwa

Abimanyu Parikesit Janamejaya

Pustaka :

Carita, Dwijo P, 2000. Ringkasan Pengetahuan Wayang. Solo : Penerbit Cendrawasih. Marwanto & Moehanto, Budhy. R, 2000. Apresiasi Wayang. Surakarta : Cendrawasih.

Purwaka, W.Dkk. Tanpa Tahun. Sekar Rinonce ; Kawruh Basa Jawa. Surakarta CV. Cendrawasih. Sujamto, 1992. Wayang dan Budaya Jawa. Dahara Prize. Semarang : Effhar Offset.

Susilo, Bambang.Dkk, 1994. Senang Wayang 1. Semarang : Media Wiyata.

Zoetmulder, P.J. 1994. Kalangwan : Sastra Jawa Kuno Selayang Pandang. Penerjemah, Dick Hartoko. – Cet. 3. – Jakarta : Djambatan.